نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری فلسفۀ دین، گروه فلسفه، دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 استاد گروه فلسفه، دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه علامه طباطبائی
10.22034/philor.2024.2020168.1465
چکیده
نیهیلیسم در زندگی انسان معاصر در نظر و عمل، به شدت مطرح است. هرچند پیش از آنکه نیچه این اصطلاح را در کانون توجه قرار داد، بیش‌تر نیهیلیسم را در منظری تاریخی‌تمدنی می‌فهمیدند، با تأملات هایدگر این اصطلاح به‌گونه‌ای فلسفی مورد توجه قرار گرفت و نحوۀ به فهم در آمدن «نیستی» در نسبت با پرسش از هستی به‌عنوان امکانی برای مواجهه با آن در نظر گرفته شد. بر اساس این تحلیل، مجالی برای مشارکت سنّت‌های دیگری نیز فراهم آمد؛ تا امکانات خود را برای به‌فهم درآوردن نیستی، و به تبع آن مواجهه با نیهیلیسم، به اشتراک گذارند. نحوۀ مشارکت پاره‌ای از این سنّت‌ها توسط متفکرانی که با این تحلیل هم‌دل بوده‌اند مورد پژوهش قرار گرفته است. در این مقاله، در ابتدا تلاش می‌شود تلقی حکمت متعالیه از مسئلۀ «عدم» صورت‌بندی شود و بررسی شود که آیا در این زمینه امکانات بالقوه‌ای برای مواجهه با نیهیلیسم وجود دارد یا نه. در ادامه تلاش خواهیم کرد نشان دهیم که با استمداد از پژوهش‌های تطبیقی متفکرانی مثل هانری کربن و توشیهیکو ایزوتسو، مفهوم لابشرط مقسمی به‌نحوی می‌تواند به‌عنوان اصطلاحی در نظر گرفته شود که امکاناتی را در اختیار حکمت متعالیه برای «درگذشتن» (و نه فراگذشتن) از نیهیلیسم می‌گذارد. نشان خواهیم داد که با عنایت به این امکانات، و دیگر امکاناتی که در سنّت عرفانی برجسته است، می‌توان از مواجهه با نیهیلیسم از منظر حکمت متعالیه سخن به میان آورد.
کلیدواژه‌ها
منابع
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1379). النجاه من الغرق فی بحر الضلالات، ویراستۀ: محمدتقی دانش‌پژوه، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1404ق.الف). رسائل ابن سینا، قم: بیدار.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1404ق.ب). الشفاء ـ الإلهیات و الطبیعیات، تصحیح: سعید زائد، قم: مرعشی نجفی.
ابن عربی، محمد بن علی (1395ق). الفتوحات المکیة، تحقیق: عثمان یحیی و تصحیح: ابراهیم بیومی، ج 2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن عربی، محمد بن علی (1401ق). الفتوحات المکیة، تحقیق: عثمان یحیی و تصحیح: ابراهیم بیومی، ج 5، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
اسدی، مهدی (1393الف). «ریشه‌یابی شبهۀ معدوم مطلق در فلسفۀ یونان»، منطق‌پژوهی، سال پنجم، شمارۀ اول، بهار و تابستان، صص. 1-28.
اسدی، مهدی (1393ب). «راه‌حلی به پارادوکس معدوم مطلق»، منطق‌پژوهی، سال پنجم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان، صص. 1-30.
ایزوتسو، توشی هیکو (1359). بنیاد حکمت سبزواری یا تحلیلی تازه از فلسفۀ حاج ملاهادی سبزواری، ترجمۀ: سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
ایزوتسو، توشیهیکو (۱۳۸۳). آفرینش، وجود و زمان، ترجمۀ: مهدی سررشته‌داری، چاپ اول، تهران: انتشارات مهراندیش.
بیستگی، میگل د. (1389). هایدگر و امر سیاسی، ترجمۀ: سیاوش جمادی، چاپ اول، تهران: ققنوس.
جوادی آملی، عبدالله (1382). رحیق مختوم؛ شرح حکمت متعالیه (بخش پنجم از جلد اول). تدوین: حمید پارسانیا، چاپ دوم (چاپ اول 1375)، قم: نشر اسراء.
شایگان، داریوش (1378). آسیا در برابر غرب، چاپ سوم (چاپ اول 1356)، تهران: امیرکبیر.
شایگان، داریوش (1380). افسون‌زدگی جدید؛ هویت چهل‌تکه و تفکر سیّار، ترجمۀ: فاطمه ولیانی، چاپ دوم (چاپ اول ۱۳۸۰)، تهران: نشر فرزان‌روز.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1382). شرح و تعلیقۀ صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح: نجفقلی حبیبی، ج 1 و 2، چاپ اول، تهران: صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1384). ترجمۀ اسفار اربعه، ترجمۀ: محمد خواجوی، ج 1، 2 و3، چاپ سوم، تهران: مولی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، چاپ سوم، با حاشیۀ علامه طباطبائی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
طالب‌زاده، سیدحمید (1396). گفتگویی میان هگل و فیلسوفان اسلامی: صیرورت، دیالکتیک و ایده‌آلیسم، چاپ اول، تهران: نشر هرمس.
طباطبائی، سیدمحمدحسین (1390). اصول فلسفه و روش رئالیسم، با مقدمه و پاورقی استاد مطهری، ج 4 و 5، تهران: صدرا.
الطوسی، خواجه نصیرالدین (1407ق). تجرید الاعتقاد، بیروت: مکتب الاعلام الاسلامی.
عباس‌زاده، مهدی (1399). «درک غیرمفهومیِ «وجود» نزد هایدگر و ملاصدرا»، پژوهش‌های مابعدالطبیعی، سال اول، شمارۀ اول، بهار و تابستان، صص. 39-67.
عظیمی، سمیه؛ افشار کرمانی، عزیزاله (1397). «بررسی تطبیقی عدم از دیدگاه صدرالمتألهین و هایدگر»، معرفت فلسفی، سال شانزدهم، شمارۀ چهارم، پیاپی 64، تابستان، صص. 71-87.
عظیمی، سمیه؛ افشار کرمانی، عزیزاله (1398). «نقش و کارکرد عدم در حوزۀ وجودشناختی و معرفت‌شناختی فلسفۀ ملاصدرا»، متافیزیک، سال یازدهم، شمارۀ 27، بهار و تابستان، صص. 19-30.
فارابی (1986م). کتاب الحروف، تحقیق: محسن مهدی، بیروت: دار المشرق.
کاکایی، قاسم (1386). ««نیستی» و کارکرد آن در مباحث الهیات در نگاه مولانا و مایستر اکهارت»، نامۀ حکمت، سال پنجم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان، صص. 39-66.
کربن، هانری (1377). «یزدان‌شناسی تنزیهی همچون پادزهری برای نیهیلیسم»، در: اندیشۀ غربی و گفت‌وگوی تمدن‌ها (مجموعۀ سخنرانی‌های همایش 20-29 اکتبر 1977 تهران)، تهران: فرزان روز. صص. 22-66.
کربن، هانری (1393). انسان نورانی در تصوّف ایرانی، ترجمۀ: فرامرز جواهری‌نیا، چاپ سوم، شیراز: آموزگار خرد.
گودرزی، مرتضی (1395). مدرسۀ کیوتو در گذر زمان؛ الگویی برای پیوند شرق و غرب، چاپ اول، تهران: نشر علمی.
لائو تزو (1400). تائو ته چینگ؛ طریق و فضائل آن. ترجمۀ و شرح: سیدحسین نصر، تهران: انتشارات اطلاعات.
مای، راینهارد (1395). منابع پنهان اندیشه‌ی هایدگر، ترجمۀ: حسن عرب، چاپ اول، تهران: زندگی روزانه.
مطهری، مرتضی (1373الف). مقالات فلسفی، چاپ اول، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1373ب). شرح منظومه، چاپ اول، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1390). درس‌های اسفار، چاپ هفتم (چاپ اول 1382)، تهران: صدرا.
نیچه، فریدریش (1377). تبارشناسی اخلاق، ترجمۀ: داریوش آشوری، چاپ دوم، تهران: آگه.
نبویان، محمدمهدی (1395). جستارهایی در فلسفۀ اسلامی (مشتمل بر آرای تخصصی آیت‌الله فیاضی)، چاپ دوم، قم: انتشارات حکمت اسلامی.
وکیلی، علی؛ اترک، حسین (1402). «شیئیت و تحقق عدم با تاکید بر نظر ملاصدرا»، پژوهش‌های مابعدالطبیعه، سال چهارم، شمارۀ 7، بهار و تابستان، صص. 345-368.
ولر، شین (1401). مدرنیسم و نیهیلیسم، ترجمۀ: مرتضی لک، چاپ اول، تهران: انتشارات کتاب آبان.
Crosby, Donald A. (1988). The Specter of the Absurd: Sources and Criticisms of Modern Nihilism, Albany: SUNY Press.
Heidegger, Martin (1983). Gesamtausgabe; II. Abteilung: Veröffentlichte Schriften 1923-1944 (Band 40), Einführung in die Metaphysik, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann.
Heidegger, Martin (1997). Gesamtausgabe; I. Abteilung: Veröffentlichte Schriften 1910-1976 (Band 6.2), Nietzsche II, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann.
Heidegger, Martin (2003). Gesamtausgabe; II. Abteilung: Beiträge zur Philosophie (Vom Ereignis) (1936-1938) (Band 65), reden und andere zeugnisse Eines Lebensweges, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann.
Heidegger, Martin (2006). Gesamtausgabe; I. Abteilung: Veröffentlichte Schriften 1910-1976 (Band 11), Identität und Differenz, Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann.
Kelly, Dominic (2022). Beyond Nihilism; The Turn in Heidegger’s Thought from Nietzsche to Hölderlin, London: Bloomsbury Academic.
Nietzsche, Friedrich (1968). The Will to Power, trans. Walter Kaufmann and R. J. Hollingdale, New York: Vintage Books.
Nishitani, Keiji (1982). Religion and Nothingness, trans. Jan Van Bragt, Californian: University of California press.
Nishitani, Keiji (1990). The Self-Overcoming Of Nihilism, trans. Graham Parkes & Setsuko Aihara, New York: State University of New York Press.
[In Persian]
‘Aẓīmī, Sommaye; Afšār Kermānī, ‘Azīzollah (1397SH). “Baresī Taṭbīqī ‘Adam az Didgahe Ṣadr al-Motʾalehīn wa Hāydeger”, M‘arefat Falsafī, Vol. 16, No. 4, Summer, pp. 71-87.
‘Aẓīmī, Sommaye; Afšār Kermānī, ‘Azīzollah (1398SH). “Naqš wa Kārkar ‘Adam dar Ḥuwzeye Wujudšenāẖtī wa Ma‘refatšenāẖtī Falsafeye Mullāṣadrā”, Metāfīzīk, Vol. 11, No. 27, Spring & Summer, pp. 19-30.
al-Ṭuwsī, H̱āǧe Naṣīroddin (1407AH). Taǧrīd al-Eʿteqād, Beirut: Maktab al-ʿAlam al-Eslamī.
Asadī, Mahdī (1393SH.A). “Riše-yābi Šobheye Mʿadom Moṭlaq dar Falsafeye Yonān”, Manteq Pažuhi, Vol. 5, No. 1, Spring & Summer, pp. 1-28.
Asadī, Mahdī (1393SH.B). “Rāheḥale be Pārādoxe Mʿadom Moṭlaq”, Manteq Pažuhi, Vol. 5, No. 2, Autumn and Winter, pp. 1-30.
Beistegui, Miguel de (1389SH). Hāydeger wa Amre Siyāsi, trasn. Syāwaš Jamādī, 1st edit, Tehrān: Qoqnos.
Corbin, Henry (1377SH). “Yazdānšenasī Tanzīhī Hamčon Pādzahrī barāye Nīhīlīsm”, in: Āndišeye Ġarbī wa Guftogoye Tamadonhā, Tehrān: Farzāroz, pp. 22-66.
Corbin, Henry (1393SH). Ensāne Nuwrānī dar Taṣawofe Iranī [L'Homme de Lumière dans le Soufisme Iranien], trans. Fāramarz Ǧavāherīniā, 3rd edit, Širaz, Āmozegār H̱erad.
Fārābī (1986). Ketāb al-Ḥuruf, edit. Muḥsen Mahdī, Beirut: Dār al-Mašreq.
Gudarzī, Morteḍā (1395SH). Madreseye Kyuwtu dar Goḏar Zamān; Olgoyī baraye Peywand Šarq wa Ġarb, 1st edit, Tehrān: Elmī.
Ibn ʿArabī, Muḥammad ibn ‘Ali (1395AH). al-Futuḥāt al-Makkyyah (vol. 2), edit. ‘Oṯmān Yaḥya & Ebrāhim Byumi, Beirut: Dar al-Eḥya al-Torāṯ al-‘Arabi.
Ibn ʿArabī, Muḥammad ibn ‘Ali (1401AH). al-Futuḥāt al-Makkyyah (vol. 5), edit. ‘Osmān Yahya & Ebrāhīm Byomi, Beirut: Dar Eḥya al-Torāṯ al-‘Arabi.
Ibn Sīnā, Ḥossein ibn ‘Abdollah (1404AH.A). Rasāʾel Ibn Sīnā, Qom: Bīdār.
Ibn Sīnā, Ḥossein ibn ‘Abdollah (1404AH.B). al-Šafā; al-Elāhyyāt wa al-Ṭabiyyāt, edit. Sʿayid Zāyed, Qom: Marʿašī Najafī.
Ibn Sīnā, Ḥossein ibn ʿAbdollah (1379SH). al-Nejāh men al-Ḡarq fī Baḥr al-Żelālāt, edit. Muḥammad Taqi Danešpažuh, 2nd edit, Tehrān: University of Tehran Press.
Izutsu, Toshihiko (1359SH). Bonyād Ḥekmat Sabzevārī ya Taḥlīlī Taze az Mollahadi Sabzevāri, trans. Seyyed Jalāluddin Mojtabavi, Tehrān: Institute of Islamic Studies - McGill University.
Izutsu, Toshihiko (1383SH). Afarineš, Wujud wa Zamān, trans. Mahdī Sarreštedāri, 1st edit, Tehrān: Mehrandiš.
Jawādī Āmolī, ʿAbdullah (1382SH). Raḥiq Maẖum; Šarḥ Ḥekmat Mutaʿāliyah (Sec. 5 Vol. 1), edit. Ḥamid Pārsāniā, Qom: Asraʾ.
Kākāī, Qāsem (1386SH). “’Nīstī’ wa Kārkare ān dar Mabāḥeṯe Elāhyyāt dar Negāhe Muwlānā wa Māyster Ekhārt”, Nāmeye Ḥekmat, Vol. 3, No. 2, Autumn and Winter, pp. 39-66.
Laozi (1400SH). Tāʾw Te Čīng; Ṭarīq wa Faḍaʾel ān [Tao Te Ching], trans. Seyyed Ḥossein Naṣr, Tehrān: Eṭeleʿāt.
Mey, Reinhard (1395). Manābʿ Penhān Andišiye Hāydeger [Heidegger's Hidden Sources: East-Asian Influences on His Work], trans. Ḥasan ʿArab, 1st edit, Tehrān: Zendegī Rozāne.
Muṭahhari, Morteḍā (1373SH.A). Maqālāte Falsafī, 1st edit, Tehrān: Ṣadrā.
Muṭahhari, Morteḍā (1373SH.B). Šarḥe Manṭume, 1st edit, Tehrān: Ṣadrā.
Muṭahhari, Morteḍā (1390SH). Darshāye Asfār, 7th edit, Tehrān: Ṣadrā.
Nabawiān, Muḥammad Mahdī (1395SH). Ǧosarhāyi dar Falsafeye Eslāmī (Moštamel bar Ārāye Taẖaṣṣiye Āyatollah Fayāḍī), 2nd edit, Qom: Ḥekmat Eslāmī.
Nietzsche, Friedrich (1377SH). Tabāršenāsi Aǧlāq [Zur Genealogie der Moral: Eine Streitschrift], trans. Dāryuš Āšurī, 2nd edit, Tehrān: Āgah.
Ṣadr ad-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ebrāhīm (1382SH). Šarḥ wa Taʿliqiyyeye Ṣadr al-Motʾalehīn bar Elāhyyāt Šafā (Vol. 1&2). edit. Naǧafqoli Ḥabībī, Tehrān: Ṣadrā.
Ṣadr ad-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ebrāhīm (1384SH). Tarǧomeye Asfar Arbʿaye (Vol. 1,2&3). trans. Muḥammad H̱āǧavi, 3rd edit, Tehrān: Muwla.
Ṣadr ad-Dīn Shīrāzī, Muḥammad ibn Ebrāhīm (1981). al-Ḥekmat al-Muatʿāliyah fī Asfar Arbʿaye, 3rd edit, Beirut: Dar al-Eḥya al-Torāṯ al-‘Arabi.
Šāyegan, Dāryush (1378SH). Āsia dar Barābar Ġarb, 3rd edit, Tehrān: Amīrkabīr.
Šāyegan, Dāryush (1380SH). Afsunzadegi Ǧadid; Huwwyyat Čeltekke wa Tafakkur Sayyār [La Lumière vient de l'Occident: Le Réenchantement du Monde et la Pensée Nomade], trans. Fāṭemeh Walyānī, 2nd edit, Tehrān: Farzānroz.
Ṭabāṭabāʾī, Seyyed Muḥammad Ḥossein (1390SH). Oṣole Falsafe wa Raveš Reʾālīsm (vol. 4 & 5), Tehrān: Ṣadrā.
Ṭālebzadeh, Seyyed Ḥamīd (1396SH). Goftugoyī Mīyane Hegel wa Fīlsofāne Eslāmī; Ṣīruryat, Dyalektīk wa Edeālīsm, 1st edit, Tehrān: Hermes.
Wakilī, ‘Alī; Ātrak, Ḥossein (1402SH). “Šey’yat wa Taḥaqoq ‘Adam ba Ta’kīd bar Naẓare Mullāṣadrā”, Pažuwhešhāye Māb‘adoṭabiyi, Vol. 4, No. 7, Spring & Summer, pp. 345-368.
Weller, Shane (1401). Modernīsm wa Nīhīlīsm [Modernism and Nihilism], trans. Morteḍā Lak, 1st edit, Tehrān: Ābān.
)