جستارهای فلسفه دین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ایران

چکیده

مطابق استدلال اجماع عام، اینکه در طول تاریخ بشری افرادی چنین بسیار وجود خدا را تصدیق کرده‌اند نشان‌دهنده‌ی آن است که خدایی در کار است. در فلسفه‌ی باستان سیسرو و سنکا به این استدلال اشاره و آن را تأیید کرده‌اند. در این مقاله، دو خوانش از استدلال اجماع عام به دست می‌دهیم: خوانش مبتنی بر بهترین تبیین و خوانش اعتمادبنیاد. این هر دو خوانش با این چالش مواجه‌اند که می‌توان روایتی هم‌طراز اما خداناباورانه از آن‌ها را برای نفی وجود خدا عرضه کرد و نتیجه گرفت اینکه در طول تاریخ بشر افرادی چنین بسیار وجود خدا را نفی کرده‌اند نشان‌دهنده‌ی آن است که خدایی در کار نیست. پس از طرح این چالش، آن را از منظر اختلاف‌نظر دینی بازمی‌نگریم و با در نظر داشتن همتایی معرفتی آنان، نتیجه می‌گیریم فارغ از انتقادهایی که تاکنون به هر دو خوانش استدلال اجماع عام وارد شده است، صِرفِ اختلاف‌نظر دینی می‌تواند شاهدی مضاعف باشد بر اینکه هیچ‌یک از روایت‌های استدلال اجماع عام نمی‌توانند نتیجه‌ی خود را اثبات کنند. در پایان نشان می‌دهیم که گرچه ممکن است طرح استدلال اجماع عام در قالب گونه‌ای تعدی عمل‌گرایانه این استدلال را تقویت کند، پیمودن این مسیر دشواری‌هایی خاص خود دارد.

کلیدواژه‌ها

فارسی
افلاطون (1380)، قوانین در مجموعه‌ی آثار، جلد چهارم، ترجمه‌ی محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
حجتی، غزاله (1398)، اختلاف‌نظر دینی: بررسی معرفت‌شناختی، قم: کتاب طه.
رامین، فرح و مریم سیفعلی‌پور (1397)، «اجماع عام یا فطرت: دو چهره از یک استدلال»، اندیشه‌ی نوین دینی، ش 55، صص 73-90.
رامین، فرح و مریم سیفعلی‌پور (1399)، «ارزیابی و نقد برهان اجماع عام بر اثبات وجود خدا»، معرفت فلسفی، ش 69، صص 73-87.
رامین، فرح، حبیب‌الله دانش شهرکی و مریم سیفعلی‌پور (1399)، «صدق خداباوری در پرتو برهان اجماع عام»، فلسفه و کلام اسلامی، سال پنجاه و سوم: ش 2، صص 383-400.
عبدلی مهرجردی، حمیدرضا و محمدحسین دهقانی محمود آبادی (1393)، «بررسی تطبیقی برهان فطرت و برهان اجماع عام در اثبات وجود خدا»، الهیات تطبیقی، سال پنجم: ش 11، صص 169-188.
فرانسیس، برایان (1400)، اختلاف‌نظر، ترجمه‌ی غزاله حجتی، ‌تهران: کرگدن.
لاک، جان (1399)، جستاری در خصوص فاهمه‌ی بشری، ترجمه‌ی کاوه لاجوردی، تهران: مرکز.
مارکس، کارل (1400)، نقد فلسفه‌ی حق هگل، ترجمه‌ی محمود عبادیان و حسن قاضی‌مرادی، تهران: اختران.
محمدرضایی، محمد (1388)، «پژوهشی در باب برهان اجماع عام و مقایسه‌ی آن با برهان فطرت»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، ش 40، صص 109-126.
 
انگلیسی
Basinger, David (2002), Religious Diversity: A Philosophical Assessment, Burlington, VT: Ashgate Publishing Company.
Cicero (1967), De Natura Deorum, Translated by H. Rackham, M. A., Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Dawkins, Richard (2008), The God Delusion, New York: Haughton Mifflin.
Goldberg, Sanford (2014), “Does Externalist Epistemology Rationalize Religious Commitment?” in Religious Faith and Intellectual Virtue, Edited by Laura Frances Callahan et al., Oxford: Oxford University Press, pp. 279-298.
Fantl, Jeremy and Matthew McGrath (2007), “On Pragmatic Encroachment in Epistemology”, Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 75: no. 3, pp. 558-589.
Hume, David (2007), An Inquiry Concerning Human Understanding, Oxford: Oxford University Press.
Kelly, Thomas (2005), “The Epistemic Significance of Disagreement” in Oxford Studies in Epistemology, Vol. 1, edited by John Hawthorne et al., Oxford: Oxford University Press, pp. 167-196.
Kelly, Thomas (2011), Consensus Gentium: Reflections on the ‘Common Consent’ Argument for the Existence of God”, Retrieved at:  https://www.princeton.edu/~tkelly/cg.pdf [Accessed on 1 August 2023]
Matheson, Jonathan (2021), “The Argument from Common Consent”, In Contemporary Arguments in Natural Theology, Edited by Collin Ruloff and Peter Horban, London, Bloomsbury Academic. pp. 293-309.
Meierding, Loren (1998), “The Consensus Gentium Argument”, Faith and Philosophy, Vol. 15: No. 3, pp. 271-297.
Mill, John Stuart (2009), “Theism” in Three Essays On Religion, edited by Louis J. Matz, Ontario: Broadview editions.
O’Briant, Walter H. (1985), “Is There an Argument Consensus Gentium?”, International Journal for Philosophy of Religion, Vol: 18: No. 1/2 73-79, pp. 73-79.
Plantinga, Alvin (1995), “Pluralism: A Defense of Religious Exclusivism” in The Rationality of Belief and the Plurality of Faith, Edited by Thomas D Senor, Ithaca: Cornell University Press, pp. 191-215.
Plantinga, Alvin (2000), Warranted Christian Belief, Oxford: Oxford University Press.
Plantinga, Alvin (2004), “Reason and Belief in God” In Faith and Philosophy, edited by Alvin Plantinga et al., Notre Dame IN: University of Notre Dame Press, pp. 16-94.
Quinn, Philip (1993), “The Foundations of Theism Again: A Rejoinder to Plantinga” In Rational Faith: Catholic Responses to Reformed Epistemology, Edited by Linda Zagzebski, Notre Dame, Notre Dame Press. pp. 14-47.
Reid, Jasper (2015), “The Common Consent Argument from Herbert to Hume”, Journal of the History of Philosophy, Vol. 53: no. 3, pp. 401-433.
Renusch, Anita (2015), “Thank God it’s the right religion! - Plantinga on religious diversity” in Plantinga's 'Warranted Christian Belief': Critical Essays with a Reply by Alvin Plantinga, Edited by Dieter Schönecker, Berlin: De Gruyter, pp. 147-168.
Seneca, Lucius Annaeus (2015), Letters On Ethics to Lucilius, Translated by Margaret Graver and A. A. Long, Chicago: The University of Chicago Press.
Willard (2003), “Plantinga’s Epistemology of Religious Belief and the Problem of Religious Diversity”, Heythrop Journal XLIV, pp. 275-293.
Zagzebski, Linda (2007), “Is It Reasonable to Believe in God?”, accessed at: http://www.faculty-staff.oy.edu/Z/Linda.T.Zagzebski_1/truefamilylecture,doc.
Zagzebski, Linda (2011) “Epistemic Self-trust and the Consensus Gentium Argument” in Evidence and Religious Belief, Edited by Kelly J. Clarck and Reymond J VanArragon, Oxford: Oxford University Press, pp. 22-35.
Zagzebski, Linda (2012), Epistemic Authority: A Theory of Trust, Authority, and Autonomy in Belief, Oxford: Oxford University Press.