نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• محمدمهدی جندقیان ¹
• رضا اکبری ²

¹ دانشجوی دکتری دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران.

² استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه امام صادق، تهران، ایران.

چکیده

"الاهیات اولویت" عنوانی است که برای نظامِ الاهیاتی ابوالحسین بصری در بررسی مسئله­ی فعل الاهی یا مسئله­ی عام­تری که امروز با عنوان "خدا و جهان" شهرت یافته است، معرفی شده است. ابتناء الاهیات او بر نظریه­ی اولویتِ علّی-معلولی و نه ضرورت بود. او معتقد بود چون جهان، اشیاء و روابط درونِ آن مخلوق خدای مختار است، بنابراین روابطِ طبیعی و به عبارتی جریانِ علّیت در طبیعت، تنها اولویت­مند است؛ و لذا دو انگاره­ی ضرورت و تقارن­انگاری که از جانبِ مشائیان و اشاعره ارائه می­شد، ناصحیح خواهد بود. بر اساس الاهیات اولویت خداوند قادر است تا در تقدیم و تأخیر ایجاد جهان، انتخابِ حالت­ها و اشیاء ممکن برای وجودیافتگی، تنظیم مجدد یا تغییراتِ جریان­های طبیعی آزادانه اقدام کند. همچنین الاهیات اولویت تلاش می­کند تا سهم خدا، انسان و طبیعت را در فاعلیت محفوظ نگه دارد. تبیین مواردی چون معجزه، کرامت، استجابت دعا، فسخ عزائم و بسا بداء در الاهیات بصری نشان می‌دهد که نظم و اختیار انسان و طبیعت بنابر روال طراحی شده از جانب خداوند عمل می­کند؛ ولی در عین حال خداوند می­تواند بنابر حکمت­هایی و از آن جمله آشکارگی قدرت و اختیار خویش در جهان دخالت کند. الاهیات بصری توانست با ارائه­ی تحلیل­های کلامی از مشیِ فلسفی راهی نوین برای دفاع از مدعیات متکلمان ایجاد کند. همین امر در ادوار پسین مورد استقبالِ ابن­ملاحمی، فخر و حمصی رازی، خواجه نصیر طوسی، علامه حلّی و دیگرانی قرار گرفت؛ و اساس نظام­های کلامی ایشان را بنیان نهاد. بسیاری از تعاریف و تحلیل­های رایج از معنای وجوب و امکان، نحوه­ی جریانِ علّیت در عالَم، تبیین امرٌبین­الامرین در حل جبر و تفویض، معجزات و نظائر آن و بالاخره حل مسئله­ی شر از آثار و پسامدهای الاهیات اولویت بصری است.

کلیدواژه‌ها

• خدا و جهان
• فعل الاهی
• الاهیات اولویت
• ابوالحسین بصری
• معتزله