جستارهای فلسفه دین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی

http://dx.doi.org/10.22034/rs.2021.36519.1433

چکیده

این پژوهش به خوانش عقلی شهیدمطهری از داستان موسی(ع)وخضر(ع) در قرآن‌کریم می‌پردازد. وجه عقلی این خوانش به استفاده از مفهوم فلسفی بافت در تحلیل رفتار طرفین داستان، تحلیل عقلی و غیرباطنی رفتار موسی(ع) و نیز دلالت‌هایی در تفکر عقلانی‌وانتقادی است.
در نگاه مطهری بافت فکری طرفین داستان از جهاتی قیاس‌ناپذیر و متمایز از یکدیگر است و آن‌ها دچار موقعیتی تکافوآمیز هستند. نوع نگاه مطهری به او فرصت داده که از دریچۀ دید موسی(ع) هم به‌ماجرا بنگرد و رفتار موسی(ع) را هم در بافت فکری خودش کاملاً موجه ببند. لذا موسی(ع) از سرسپرده‌ای منفعل و واقعاً ناشکیبا در برخی خوانش‌ها به مقلّدی مسئول و ممیِّز در پرتو عقل سلیم مبدّل می‌شود. در این نگاه دیگر پرسش از غلبۀ خضر بر موسی یا بالعکس از میان می‌رود و سلوک معقول موسی(ع) در برابر خضر(ع)، به‌میزان قابل‌توجهی کارکردهای تربیتی کل داستان را نسبت به دیگر خوانش‌ها دگرگون می‌سازد.
در خوانش مطهری عموم انسان‌ها در جهان سه‌بعدی موسی(ع) زندگی‌می‌کنند نه جهان چهار بعدی خضر(ع) که شامل علم به آینده است. آنها در قلمروهای بسیار اندکی صاحب‌نظرند و در بسیاری قلمروها مقلِّد؛ لذا نه‌تنها به‌لحاظ هستی‌شناختی و معرفتی بلکه به‌لحاظ روانی هم به بافت فکری‌وزیستی موسی(ع) نزدیک‌ترند و می‌توانند از واکنش‌های عقلی او الگو بگیرند.

کلیدواژه‌ها

فهرست منابع
قرآن کریم
‏‫آلوسی البغدادی، محمود بن عبدالله (۱۴۱۵)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، (سناء بزیع شمس الدین و ابراهیم شمس الدین، مصححین، علی عبدالباری عطیه، محقق) (ج 8)، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
‏‫ابو‌الفتوح رازی، حسین بن علی (۱۳۶۸)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، (محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مصححین)، (ج 13)، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامى.
‏‫الشریف اللاهیجی، ب‍ه‍اءال‍دی‍ن‌م‍ح‍م‍دب‍ن‌ش‍ی‍خ‍ع‍ل‍ی‌ (۱۳۷۳). تفسیر شریف لاهیجى، ج۲، تصحیح: محمدابراهیم آیتی و جلال‌الدین حسینی ارموی (محدث)، (ج 2)، دفتر نشر داد، (نشر اثر اصلی ۱۰۸۶ق).
‏‫امین، نصرت بیگم (۱۳۶۱). تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن، ج۸، (ج 8)، نهضت زنان مسلمان.
‫حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۷۸). دیوان حافظ بر‌اساس نسخۀ علامه محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، نشر دوران.
‏‫چیگنل، اندرو (۱۳۹۵). اخلاق باور، ترجمۀ: امیرحسین خداپرست، ققنوس، (نشر اثر اصلی ۲۰۱۰).
‏‫خانی مقدم، مهیار؛ و ابراهیمی، ابراهیم (۱۳۹۵). نکات اختلافی داستان ملاقات حضرت موسی و خضر علیه‌السلام در دیدگاه مفسران فریقین. مشکو‌ة، 133(35)، 34-52.
‏‫سلطان علی‌شاه، سلطان محمد بن‌حیدر (۱۳۷۲). بیان السعادة فی مقامات العبادة (متن و ترجمۀ فارسی)، ترجمۀ: محمدرضا خانی و حشمت‌الله ریاضی، (ج 8)، سرالأسرار.
‏‫سندز، کریستین زهرا (۱۳۹۳). نگرش عارفانه به قرآن: داستان خضر و موسی، ترجمۀ: مائده‌سادات حسینی‌راد، هفت آسمان، 63-64(16)، 95-126.
‏‫طباطبائی، سید محمدحسین (۱۳۷۴). ترجمۀ تفسیر المیزان، ترجمۀ: سید محمدباقر موسوی همدانی، (ج 13)، دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم).
‏‫طبرسی، فضل بن‌حسن (۱۳۷۵). ترجمۀ تفسیر جوامع الجامع، ج۳، ترجمۀ: حبیب روحانی، (ج 3). آستان قدس رضوی، موسسۀ چاپ و انتشارات.
‏‫طبرسی، فضل بن‌حسن (۱۳۵۲). ترجمۀ تفسیر مجمع البیان، ج۱۵، ترجمۀ: احمد بهشتی، تصحیح: رضا ستوده، (ج 15)، فراهانی.
‏‫فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (۱۳۷۳). تفسیر الصافی، ترجمۀ: حسین اعلمی، (ج 3)، مکتبه الصدر.
‏‫گرجی، مصطفی (۱۳۸۴). تحلیل بوطیقای قصۀ موسی و خضر در مثنوی و کشف الاسرار، پژوهش‌های ادبی، 9-10(3)، 181-200.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۴الف‌). آشنایی با قرآن (ج 11)، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۳). توحید، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۵). جامعه و تاریخ، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۲). ده گفتار، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۰). سیری در سیره نبوی، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۶۱). عدل الهی، صدرا، ویرایش دوم.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۹۰الف). فلسفۀ اخلاق، صدرا. (نشر اثر اصلی ۱۳۶۷).
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۹۰ب). گفتارهایی در اخلاق اسلامی، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۰). فلسفۀ تاریخ، ج 1، صدرا. (نشر اثر اصلی ۱۳۶۹)
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۱). کلیات علوم اسلامی، ج۱، (منطق، فلسفه)، صدرا. (نشر اثر اصلی ۱۳۵۹).
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۴ب‌). مجموعه آثار استاد شهید مطهری، (ج 3)، گالینگور، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۶). مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی۱: انسان و ایمان، صدرا. (نشر اثر اصلی ۱۳۵۷).
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۸۷). مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی۴: انسان در قرآن، صدرا. (نشر اثر اصلی ۱۳۵۷).
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۷). نقدی بر مارکسیسم، صدرا. (نشر اثر اصلی ۱۳۶۳).
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۸الف‌). یادداشت‌های استاد مطهری، (ج 2)، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۸ب‌). یادداشت‌های استاد مطهری، ج 4، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی. (۱۳۷۸ج‌). یادداشت‌های استاد مطهری، ج 7، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۸د‌). یادداشت‌های استاد مطهری، ج 9، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۸ه‌). یادداشت‌های استاد مطهری، ج 13، صدرا.
‏‫مطهری، مرتضی (۱۳۷۸و‌). یادداشت‌های استاد مطهری، ج 15، صدرا.
‏‫ملایری، محمدحسین (۱۳۹۰). فلسفۀ علم پدیدارشناسی هرمنوتیک، گالینگور، مرکز تحقیقات استراتژیک، ویرایش اول.
‏‫مهدوی آزادبنی، رمضان؛ حق‌جو، سیاوش؛ و رضازاده، مصطفی (۱۳۹۵). بررسی اختلافات و اشتراکات تفاسیر عرفانی فریقین ذیل داستان حضرت موسی (ع) و خضر (ع)، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، 44(11)، 67-80.
Blackburn, Simon (2005). The Oxford Dictionary of Philosophy. Oxford University Press, UK.