جستارهای فلسفه دین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

2 استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی

3 استاد گروه فلسفه دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

یکی از مباحث مهم در فلسفة دین، موضوع وحدت عالم و نسبتش با واحد‌بودن خداوند است. این برداشت‌های متفاوت از وحدت عالم تحت بحث وحدت وجود چالش‌برانگیز شده است. در این مقاله تلاش می‌کنیم دیدگاه فیلسوفان مسلمان وابسته به مکتب حکمت متعالیه را با این بحث روشن سازیم و استدلال‌های آن‌ها را ارزیابی کنیم و برتری دیدگاه برخی بر برخی دیگر را نشان دهیم. برای این کار دیدگاه سه تن از شارحان حکمت صدرا را که آرای متضادی دارند برگزیده‌ایم و تجزیه و تحلیل کرده‌ایم. علامه طباطبایی که گاه به وحدت تشکیکی و گاه شخصی متمایل است، گاهی نیز حکم به همسانی دو تعبیر می‏دهد درنهایت با براهین قاطع وحدت شخصی را می‏پذیرد اما توان پاسخگویی شبهات را ندارد. مطهری با وحدت وجود، نفی کثرات و معدوم دانستن ممکنات مخالف است. و درنهایت علامه جوادی آملی با اثبات «وجود مطلق»  و قرار دادن «وجود» و «نمود» در برابر «عدم» ایراداتی را که مانع اکمال فلسفه بر مبنای وحدت وجود بود، از میان برداشتند لذا راه برای تغییر و ارتقای بسیاری از مباحث همچون قاعدة بسیط‌الحقیقه باز شد. در این نوشتار در صددیم مقایسة نقادانه‌ای از دیدگاه این سه متفکر داشته باشیم.

کلیدواژه‌ها

جوادی آملی، عبدالله (1393). عین نضاخ، قم: انتشارات اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1389). رحیق مختوم، قم: انتشارات اسراء.
جوارشکیان، عباس (1379). نقد و تحلیل نحوة فاعلیت خداوند، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
سوزنچی، حسین (1389). وحدت وجود در حکمت متعالیه، دانشگاه امام صادق علیه السلام.
صدرالمتألهین شیرازی، محمد (1981). اسفار اربعه، انتشارات بیروت.
طباطبایی، محمدحسین (1371). نهایۀ الحکمه، تهران: صدرا.
طهرانی، محمد‌حسین (1389). توحید علمی و عینی در مکاتب حکمی و عرفانی، نشر مشهد.
مدرس مطلق، سیدعلی (1379). وحدت وجود، نشر پرسش.
مطهری، مرتضی(1385). مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی(1386). اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی(1378). عرفان حافظ، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1361). شرح منظومه، تهران: حکمت.
مطهری، مرتضی (1369). حرکت و زمان، تهران: حکمت.
هاشمی‌نسب، سید مرتضی (1393). تأملی بر نظریة اصالت وجود و وحدت وجود، انتشارات دلیل ما.
 
Harrison, P. (2013). Elements of Pantheism; Religious reverence of nature and the universe, Coral Springs, Florida: Llumina Press.
Levine, M.P. (1994). Pantheism; A non-theistic concept of deity, London: Routledge.
Mander, William (2016).‘Pantheism’, The Stanford Encyclopedia of Philosophy,(Winter 2016 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL =.
Moran, D. (1990). ‘Pantheism from John ScottusEriugena to Nicholas of Cusa’, American Catholic Philosophical Quarterly, 64(1): 131–152.