جستارهای فلسفه دین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه خوارزمی. کرج. ایران.

http://dx.doi.org/10.22034/rs.2020.5150

چکیده

نظریة «ذاتی و عرضی در ادیان»، آموزه‌های هر دینی را به دو دستة ذاتیات و عرضیات تقسیم می‌کند. در این نظریه ذاتی دین عبارت‌است از زیرانداز، مضمون و محتوا، گوهر و مقصد دین. در مقابل، عرضی دین عبارت‌است از روانداز، قالب، پوسته، غبار و زنگار دین. بر اساس این نظریه، همان‌طور که در ضرب‌المثل‌ها، ظاهر الفاظ غیر از محتوا است و ظاهر عرضی است و محتوا ذاتی، و نیز همان‌طور که مثنوی ذاتیات و عرضیاتی دارد، دین اسلام نیز ذاتیات و عرضیاتی دارد. از آنجا که اسلام با ذاتیاتش اسلام است، نه با عرضیاتش، اعتقاد و التزام به عرضیات لازم نیست و می‌توان متناسب با شرایط هر جامعه، آنها را تغییر داد. بررسی مستندات نشان می‌دهد که تنها مستند این نظریه مغالطة تمثیل است. گذشته از آن، نظریه‌پرداز به‌ویژه در موضع بیان معیارهای تفکیک عرضی از ذاتی، چندبار دچار مغالطة مصادره به مطلوب شده است. تعریف‌های ناسازگار از ذاتی و عرضی، فهم غلط از قواعد منطقی و استنتاج نادرست از آنها، بهره‌مندی نادرست از نظریة شباهت خانوادگی، اسناد نظریة افلاک بطلمیوسی به قرآن و خلط احکام تاریخی با احکام اعتقادی، از دیگر لغزش‌های سروش در بیان این نظریه است.

تازه های تحقیق

منابع

قرآن کریم.

آملی، سیدحیدر (1384). جامع الاسرار و منبع الانوار. تهران: علمی و فرهنگی.

آلوسى، سیدمحمود (1415ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیه‏.

ابن‌سینا (1375). الاشارات و التنبیهات. قم: نشر البلاغه.

ابن‌سینا (1379). النجاة من الغرق فی بحر الضلالات. تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.

ابن‌سینا (1404ق الف). الشفاء، الالهیات. تصحیح سعید زاید. قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشى‏.

ابن‌سینا (1404ق ب). التعلیقات‏. تحقیق عبدالرحمن بدوى‏، بیروت‏: مکتبة الاعلام الاسلامى‏.

بیرونی، ابوریحان (بی‌تا). تحقیق ماللهند. ترجمة منوچهر صدوقی‌سها. تهران: مؤسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی.

ابن‌حنبل، احمد (1414ق). المسند. بیروت: دارالفکر.

بخاری، محمد بن اسماعیل (1401ق). الصحیح. ج8. بیروت: دارالفکر.

بهمنیار‌ (1375). التحصیل. تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری. تهران: دانشگاه تهران.

بیضاوى، عبدالله بن عمر (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.

حاکم نیشابوری، محمد (بی‌تا). المستدرک الصحیحین. بیروت: دارالکتاب العربی.

خندان، علی‌اصغر (1380). مغالطات. قم: بوستان کتاب.

رضایی، محمدجواد (1393). «ذات و ذاتی». دانشنامه جهان اسلام. ج18.

سروش، عبدالکریم (1358). دانش و ارزش. تهران: باران.

سروش، عبدالکریم (1377). قبض و بسط تئوریک شریعت. تهران: صراط.

سروش، عبدالکریم (1378الف). «اصناف دین‌ورزی». مجله کیان. شمارة 50، ص26ـ23.

سروش، عبدالکریم (1378ب). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.

سهروردی، شیخ شهاب‌الدین (1375). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. ج2. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏.

سیوطی، جلال‌الدین (1406ق). تاریخ الخلفاء. بیروت: دارالقلم.

سیوطی، جلال‌الدین (1414ق). الدر المنثور. بیروت: دارالفکر.

طوسی، نصیرالدین (1371). جوهر النضید، به‌همراه شرح علامه حلی. تصحیح محسن بیدارفر. قم: بیدار.

طوسی،‌ نصیرالدین (1361). اساس الاقتباس. تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.

طوسی، نصیرالدین (1375). شرح الاشارات و التنبیهات. ج3. قم: نشر البلاغه.

طوسی، محمد بن الحسن (1414ق). الامالی. قم: دارالثقافة.

فارابى، ابونصر (1995). آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها. بیروت: مکتبة الهلال‏.

فخررازى، محمد بن عمر (1420ق). مفاتیح الغیب. ج‏2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.‏

قمى‌ مشهدى، محمد (1368‏). کنز الدقائق و بحر الغرائب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‏.

کاشانی، عبدالرزاق (1381). اصطلاحات الصوفیه. تهران: حکمت.

کلینی، محمد بن یعقوب (1429). الکافی. 15ج. قم: دارالحدیث.

مشکوة‌الدینی، عبدالمحسن (1362). منطق نوین. تهران: آگاه.

مطهری، مرتضی (1381). مجموعه ‏آثار. ج‏21. قم: صدرا.

نصر، سیدحسین (1342). علم و تمدن در اسلام. ترجمة احمد آرام. تهران: دانشگاه صنعتی آریامهر.

هجویری، علی بن عثمان (1383). کشف المحجوب. تصحیح محمود عابدی. تهران: سروش.

 

Wittgenstein, Ludwing (1968). Philosophical Investigation. translated by G. E. Anscombe, New York: Macmillan.

کلیدواژه‌ها