نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز، گروه معارف، شیراز، ایران
چکیده
مسئلة تعدد ادیان و پرسشهای ذیل آن، ازجمله پرسشهای حقانیت و نجات، حائز اهمیت دینشناسانة فراوانی هستند. در میان پاسخهای متعددی که به این مسئله داده شده است یکی از تقریرهای شمولگرایانهای که با بهرهگیری از تعالیم فلسفة صدرایی و به طور خاص تمایز تشکیکی به نحو مجمل توسط برخی محققان مسلمان شکل گرفته است نوعی پاسخی است که میتوان آن را شمولگرایی تشکیکی بودن حقانیت نامید. مقالة حاضر[i] با بررسی توصیفی-تحلیلی این تقریر شمولگرایی و با بهرهگیری از تعالیم فلسفة صدرایی و نظریة تشکیک به پرسشگری پیرامون این تقریر پرداخته و این شمولگرایی که ادیان متعدد موجود را در سلسلة تشکیکی حقانیت قرار میدهد مورد واکاوی قرار میدهد. مطابق این تقریر تمایز بین ادیان موجود تمایز تشکیکی است و خصوصیات یک سلسلة تشکیکی ازجمله مشتمل بودن بر نوعی از ترکیب از وجدان و فقدان، شمول مراتب بالاتر بر کمالات مراتب پایینتر، حمل حقیقه و رقیقة مراتب بر یکدیگر و غیره بر آن حاکم است درنتیجه هرچه یک دین در مرتبة بالاتری از سلسلهمراتب تشکیکی حقانیت باشد از عقاید حقة بیشتری برخوردار است و از نوعی شمول تشکیکی نسبت به مراتب پایینتر برخوردار است.
[i]. این مقاله تا حد زیادی متکی بر طرح پژوهشی «گسترة شمولگرایی دینی و آثار و پیامدهای آن از نظر عقل و دین» است که توسط اینجانب با حمایت دانشگاه آزاد اسلامی شیراز و با همکاری آقایان دکتر مرتضی حقشناس و حسین نیاکان نگاشته شده است.
کلیدواژهها
اسلامی، علی (1388). پلورالیسم دینی از منظر قرآن کریم، قم: بوستان کتاب.
بیسینگر، دیوید (1394). تنوع دینی، ترجمة مهدی اخوان، تهران: ققنوس.
پترسون، مایکل و دیگران (1379). عقل و اعتقاد دینی: درآمدی بر فلسفة دین، ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: طرح نو.
تالیافرو، چارلز (1382). فلسفة دین در قرن بیستم، ترجمة ان شاء الله رحمتی، تهران: سهروردی.
جوادی آملی، عبدالله (1375). رحیق مختوم؛ شرح حکمت متعالیه (صدرالدین شیرازی)، بخش پنجم از جلد اول، تنظیم و تدوین حمید پارسانیا، قم: اسراء.
حسینی، حسن (1382). پلورالیزم دینی یا پلورالیزم در دین، تهران: سروش.
خسروپناه، عبدالحسین (1388). مسائل جدید کلامی و فلسفة دین، ج 3، قم: ترجمه و نشر المصطفی.
رشاد، علی اکبر و هیک، جان (1391). مباحثه با جان هیک، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
ریچاردز، گلین (1380). رویکردهای مختلف به پلورالیزم دینی(به سوی الاهیات ناظر به همة ادیان)، ترجمة رضا گندمی نصرآبادی و احمد رضا مفتاح، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
شیروانی، علی و همکاران (1391). مباحثی در کلام جدید، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
صدرالدین شیرازی، محمد ابن ابراهیم (1376). رساله المشاعر، شرح محمد جعفر بن محمد صادق اللاهیجی، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، تهران: امیر کبیر.
صدرالدین شیرازی، محمد ابن ابراهیم (1382). الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، به اشراف محمد خامنهای، تصحیح، تحقیق و مقدمه مصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد ابن ابراهیم (1428ه.ق). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج1، 8 و 9، قم: طلیعه نور.
طباطبایی، سید محمد حسین (1379). نهایه الحکمه، ج 1، ترجمه و شرح علی شیروانی، تهران: الزهراء.
طباطبایی، سید محمد حسین (1363). المیزان، ترجمة محمد باقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات تبلیغات اسلامی.
قدردان قراملکی، محمد حسن (1389). قرآن و پلورالیزم، تهران: کانون اندیشه جوان.
کامران، حسن (1382). تکثر ادیان در بوتة نقد (نگاهی جامع به بحث پلورالیسم دینی)، قم: نشر معارف.
کدیور، محسن و سروش، عبدالکریم (1387). «گفتوگویی دربارة پلورالیسم دینی (گفتوگوی کدیور و سروش)»، در سروش، عبدالکریم (1387). صراطهای مستقیم، تهران: صراط.
کونگ، هانس (1391). هنر زیستن: تأملاتی در معناداری زندگی، ترجمة حسن قنبری، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
لگنهاوزن، محمد (1384). اسلام و کثرتگرایی دینی، ترجمة نرجس جواندل، قم: طه.
محمدرضایی، محمد (1390). کلام جدید: با رویکرد تطبیقی، قم: نشر معارف.
مطهری، مرتضی (1371). عدل الهی، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1372). فطرت، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1368). وحی و نبوت، قم: صدرا.
مونتگمریوات، ویلیام (1379). حقیقت دینی در عصر ما، ترجمة ابوالفضل محمودی، قم: بوستان کتاب.
هیک، جان (1386). مباحث پلورالیسم دینی، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران: نشر علم.
هیک، جان (1390). «پلورالیسم دینی و اسلام»، در محمدرضایی، محمد (1390). کلام جدید: با رویکرد تطبیقی، قم: نشر معارف.
یزدانی، عباس و فیضی، پریسا (1389). «بررسی و مقایسة دیدگاه علامه طباطبایی و آلوین پلانتینگا در مورد تنوع ادیان»، الهیات تطبیقی، ش 1.
یوسفیان، حسن (1389). کلام جدید، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)؛ قم: موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
Hick, John (2001). Dialogues in the Philosophy of Religion, New York: Palgrave.
Kilby, Karen (2004). Karl Rahner: Theology and Philosophy, London and New York: Routledge.
Rahner, Karl (1975). ‘The Essence of Christianity’, in Encyclopedia of Theology, Karl Rahner (ed.), New York: Seabury press.
Rahner, Karl (2001). ‘Christianity and the None-Christian Religions’, in Hick, John and Hebblethwaite, Brain. (2001), Christianity and Other Religions: Selected readings, Oxford: One World press.
Troeltsch, Ernest (1971). The Absoluteness of Christianity and the History of Religions, Introduction by James Luther Adams, Translated By David Reid, Kentucky: John Konex press.